Η Κοινωνική Οικονομία στην νέα συγκυρία – Προτάσεις πολιτικής

Στέλιος Κατωμέρης – Υποψήφιος Διδάκτωρ Παντείου                 5/04/2020

Η Κοινωνική Οικονομία στην νέα συγκυρία – Προτάσεις πολιτικής

Εισαγωγή

Η θεσμική παρουσία του 3^ου τομέα της οικονομίας ή Κοινωνικής Οικονομίας με την τυπική μορφή και επιχειρησιακή δράση διανύει ήδη περίπου μισό αιώνα ζωής στην Ευρώπη. Είναι βέβαια γνωστό ότι η πρώτη έκφραση του χώρου αυτού της Κοινωνικής Οικονομίας (ΚΟ) - που ήταν ένα σημείο τομής των παραδοσιακών επιχειρηματικών πράξεων με τις κοινωνικές ανάγκες της κοινωνίας - παρουσιάστηκε με την μορφή διαφόρων τύπων συνεταιρισμών τον 19^ο αιώνα με αφορμή κυρίως τις σχεδόν αιφνίδιες και ακραίες κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες που δημιούργησε η εκβιομηχάνιση των κοινωνιών.

Τα τελευταία πενήντα χρόνια έχουν γίνει σημαντικά βήματα για την θεσμοθέτηση του τομέα της ΚΟ. Στις αρχές της δεκαετίας του ‘90 για πρώτη φορά στην Ευρώπη και συγκεκριμένα στην Γαλλία το 1981 - παρουσιάστηκε μια πρώτη σαφής και ολοκληρωμένη νομοθετική πρωτοβουλία για την ΚΟ ενώ παράλληλα συστάθηκε μία διυπουργική  αντιπροσωπεία  της  κοινωνικής  οικονομίας (Délégation  Interministérielle  à l’ Économie Sociale– DIES). Στη συνέχεια το 1991 θεσμοθετείται στην Ιταλία η σύσταση και λειτουργία των κοινωνικών συνεταιρισμών με επιχειρησιακή δράση «κοινωνικού σκοπού» με την ψήφιση του νόμου 381/1991, και λίγο αργότερα το 2006, με το νομοθετικό διάταγμα 155/2006 «Disciplina dell'impresa sociale» θεσμοθετούνται οι «Κοινωνικές Επιχειρήσεις», σε συμπλήρωση του Ν. 381/1991. Από την δεκαετία του 1990 - εκτός της πρωτοπόρου Ιταλίας - έως σήμερα έχουν ορίσει νομοθετικά την λειτουργία των φορέων της ΚΟ το Βέλγιο (άρθρα 661-669 του Κώδικα Εταιριών 13/4/1995), Ελλάδα (ν.2716/1999 - άρθρο 12, 4019/11 και 4430/16), Γαλλία (2001, SCIC), Φινλανδία (νόμος 1351/2003), Βρετανία (2004,CIC) και πολλά άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ.

Κοινωνική Οικονομία και απασχόληση στην Ελλάδα

Στη χώρα μας από το 1999 έως σήμερα έχουν ψηφιστεί συνολικά τρεις διαδοχικοί νόμοι που συμπληρώνουν και ολοκληρώνουν τη περιγραφή του πεδίου λειτουργικά και θεσμικά. Ο πρόσφατος νόμος 4430/16 δίνει την ευκαιρία ανάπτυξης και λειτουργίας εντός του πεδίου της ΚΟ, εκτός των υφισταμένων κοινωνικών συνεταιρισμών (Κοι.Σ.Π.Ε., Κοιν.Σ.Επ.) και σε άλλα σχήματα (Συν.Εργ, σωματεία, ΑΜΚΕ, κ.α.) ακολουθώντας την υπάρχουσα ευρωπαϊκή νομοθεσία. Ωστόσο, παρά την σημαντική νομοθετική στήριξη του τομέα της ΚΟ στην χώρα μας τα επιτεύγματα του πεδίου μπορούν να χαρακτηριστούν ως σχεδόν ανύπαρκτα. Σε επισκόπηση του χώρου από την ειδική γραμματεία Κ.ΑΛ.Ο του υπουργείου Εργασίας που δημοσιεύτηκε το 2017 αναφέρθηκε ότι ενώ στην ΕΕ ο δείκτης απασχόλησης στους φορείς της ΚΟ αυξήθηκε φτάνοντας στο 10%, στην Ελλάδα μειώθηκε στο 1%. Λίγα χρόνια νωρίτερα σύμφωνα με την έκθεση της ΕΟΚΕ το 2012 (στοιχεία 2010) η αντίστοιχη απασχόληση ήταν 2,67%.

Τα πιο πρόσφατα στοιχεία της ειδικής γραμματείας Κ.ΑΛ.Ο (Μάιος 2019) δεν αλλάζουν ουσιαστικά την παραπάνω εικόνα της απασχόλησης στο πεδίο αφού στο σύνολο των 1247 Κοιν.Σ.Επ. και Συνεταιρισμοί Εργαζομένων (Συν.Εργ) οι 890 δεν δήλωσαν ούτε μία ετήσια μονάδα εργασίας (ΕΜΕ) και μόνο 357 από αυτούς απασχόλησαν έστω και έναν εργαζόμενο. Συγκρινόμενα τα πρόσφατα στοιχεία με αυτά του 2017 (απασχόληση 598 ΕΜΕ σε σύνολο 585 Κοιν.Σ.Επ.) εξάγεται ότι 228 λιγότερες ήταν οι Κοιν.Σ.Επ. που απασχόλησαν έστω και έναν εργαζόμενο στην περίοδο από το 2017 έως και τον Μάιο του 2019. Επιπλέον η επαγγελματική κατεύθυνση των φορέων σε τομείς δραστηριότητας με μεγάλο ανταγωνισμό όπως είναι οι υπηρεσίες, δυσχεραίνει την δυνατότητα βιώσιμης πορείας τους και εξ αυτής η οικονομική δυσπραγία περιορίζει σημαντικά την επιτυχία των φορέων στην απασχόληση και εργασιακή ένταξη.

Η Κοινωνική Οικονομία ως πολιτική απασχόλησης

Λόγω των δυσμενών επιπτώσεων στην απασχόληση που επέφεραν οι οικονομικές συγκυρίες στο τέλος του 20^ου αιώνα στην Ευρώπη, πολλές χώρες της ΕΕ προώθησαν σχέδια νόμου και ψήφισαν κείμενα με τους ορισμούς του πλαισίου λειτουργίας επιχειρήσεων εργασιακής ένταξης γνωστών ως WISE (Work Integration Social Enterprises). Η Φινλανδία το 2003 έθεσε σε ισχύ τον νόμο για τις κοινωνικές επιχειρήσεις (2003) όπου ανέφερε ότι η κοινωνική επιχείρηση, ανεξάρτητα από το νομικό της καθεστώς, είναι μια επιχείρηση με προσανατολισμό στην αγορά και δημιουργείται για την απασχόληση ατόμων με αναπηρία ή μακροχρόνια ανέργων. Το 2006, η Πολωνία ψήφισε επίσης νόμο για τους κοινωνικούς συνεταιρισμούς, η λειτουργία των οποίων στοχεύει στην ενσωμάτωση συγκεκριμένων ομάδων ατόμων (όπως πρώην κατάδικοι, μακροχρόνια άνεργοι, άτομα με αναπηρία και τοξικομανείς ή πρώην τοξικομανείς). Τον Δεκέμβριο του 2007 ακολούθησε και η Ισπανία που ψήφισε ομοίως νόμο για τις επιχειρήσεις εργασιακής ένταξης. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι διαφορετικές νομοθεσίες δεν όριζαν κάποια νέα νομική μορφή αλλά δημιουργούσαν ένα νέο πλαίσιο αποστολής και ένα επίσημο μητρώο για τις κοινωνικές επιχειρήσεις.

Στην χώρα μας τόσο οι προηγούμενοι νόμοι 2716/99 και 4019/11 όσο και ο πρόσφατος 4430/16 έδιναν και δίνουν την ευκαιρία ανάπτυξης και λειτουργίας των «αυτοδίκαια» (άρθρο 3, ν4430/16) φορέων Κ.ΑΛ.Ο. όπως είναι οι Κοι.Σ.Π.Ε., Κοιν.Σ.Επ. και Συν.Εργ. αλλά και σε άλλα σχήματα (σωματεία, ΑΜΚΕ, κ.α.) ακολουθώντας την υπάρχουσα ευρωπαϊκή νομοθεσία. Οι σκοποί λειτουργίας των φορέων Κ.ΑΛ.Ο - ως προς την κατεύθυνση εργασιακής ένταξης και απασχόλησης - είναι κοινοί με αυτούς των φορέων WISE οι οποίοι έχουν ήδη θεσμική παρουσία και αποτελεσματική δράση από το 2003 στην ΕΕ. Στην Ελλάδα παρά την πληθώρα νομοθετικών παρεμβάσεων και ακολούθως πλείστων νομοθετικών ρυθμίσεων σχετικών με την λειτουργία του πεδίου της ΚΟ τα αποτελέσματα παραμένουν ακόμη φτωχά και σχεδόν μη μετρήσιμα. Ακόμη και το πρόσφατο θεσμικό πλαίσιο (ν4430/16) παραμένει στην ουσία ανενεργό αφού σημαντικά άρθρα του που διευκολύνουν τη λειτουργία του τομέα της ΚΟ δεν εφαρμόζονται στη πράξη με αποτέλεσμα τη αναστολή και ματαίωση των προσδοκιών τόσο της βάσης του πεδίου (ωφελούμενοι και μέλη) όσο και του ίδιου του νομοθέτη.

Προκλήσεις και ευκαιρίες

Οι κύριες αναντιστοιχίες νομοθετικών εξαγγελιών και εφαρμογής του νόμου εντοπίζονται σε σημαντικά άρθρα για τη λειτουργία του πεδίου όπως π.χ.: άρθρο 5 (Συμμετοχή των Φορέων Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας σε υποστηρικτικά μέτρα), άρθρο 10 (Ταμείο Κοινωνικής Οικονομίας), άρθρο 6 (Συμμετοχή Φορέων Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας σε προγραμματικές συμβάσεις), άρθρο 12 (Εθνική Επιτροπή για την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία) και άρθρο 13 (Συντονιστική Επιτροπή για την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία). Εντοπίζεται έλλειμμα στην οικονομική ακεραιότητα και θεσμική προετοιμασία των φορέων ώστε να ανταπεξέλθουν των υποχρεώσεων σε ενδεχόμενες δράσεις λόγω της έλλειψης επιχειρησιακής εμπειρίας των μελών τους αλλά και απουσία βασικού κεφαλαίου κίνησης. Η απουσία γνώσεων σχεδιασμού, πλάνου ενεργειών και η αδυναμία αποτελεσματικής εκπόνησης και εφαρμογής ενός βασικού επιχειρηματικού σχεδίου σε συνδυασμό με την προαναφερόμενη οικονομική δυσχέρεια οδηγεί σε έναν ιδιότυπο αποκλεισμό των φορέων ΚΑ.Λ.Ο από κάθε πρόσκλησης ΕΣΠΑ που απευθύνεται σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις και άλλων σχετικών προγραμμάτων στήριξης στα οποία - να σημειωθεί - η πολιτεία τους περιλαμβάνει ανελλιπώς χωρίς ωστόσο να υπάρχει διάθεση για συμμετοχή εκ μέρους των φορέων Κ.ΑΛ.Ο. για τους παραπάνω λόγους.

Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο ανάσχεσης της βιώσιμης λειτουργίας των φορέων Κ.ΑΛ.Ο είναι, η απουσία γνώσεων και συνεταιριστικής κουλτούρας αλλά και γνώσης των αρχών του συνεργατισμού στην ελληνική κοινωνία. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τις προαναφερόμενες προκλήσεις επιδρά καταλυτικά και στην απουσία προοπτικής και οργάνωσης της συντριπτικής πλειοψηφίας των μελών των φορέων Κ.ΑΛ.Ο. ενώ καθιστά τα εγχειρήματα μη βιώσιμα και την λειτουργία του πεδίου της ΚΟ προβληματική. Η προσπάθεια της προηγούμενης κυβέρνησης για την δημιουργία 89 κέντρων στήριξης (31-07-2018, Πρόσκληση υποβολής αιτήσεων χρηματοδότησης πράξεων για τη δράση «Κέντρα Στήριξης της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας» του ΕΠ «Ανάπτυξη Ανθρωπίνου Δυναμικού –Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», ΕΣΠΑ 2014-2020), δεν ευοδώθηκε  όπως αναμενόταν λόγω κυρίως των απαιτήσεων της δημοσιευθείσας πρόσκλησης και της μη επάρκειας στην ελληνική επικράτεια διαθεσίμων υποψηφίων φορέων να τις εκπληρώσουν. Στηρίχθηκε στους άξονες προτεραιότητας 2,4,5, Επενδυτική Προτεραιότητα 9.5: «Προώθηση της κοινωνικής επιχειρηματικότητας και της επαγγελματικής ενσωμάτωσης σε κοινωνικές επιχειρήσεις και την κοινωνική και αλληλέγγυο οικονομία ώστε να διευκολυνθεί η πρόσβαση στην απασχόληση» και Ειδικό στόχο 1: «Ενίσχυση της απασχόλησης μέσω της ενίσχυσης της σύστασης και λειτουργίας Φορέων Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας» με συνολική χρηματοδότηση της δράσης της τάξης των 11.303.000 € .

Σε αυτά τα κέντρα θα προσφέρονταν στους φορείς Κ.ΑΛ.Ο οι παρακάτω υπηρεσίες:

(α) υπηρεσίες δημοσιότητας που απευθύνονται στο γενικό πληθυσμό, σε φυσικά πρόσωπα που ενδιαφέρονται να πληροφορηθούν για τα ζητήματα της Κ.ΑΛ.Ο., όπως επίσης και σε υποψήφιους κοινωνικούς επιχειρηματίες (α’ δέσμη ενεργειών)

 (β) υπηρεσίες υποστήριξης και συμβουλευτικής σε υφιστάμενους Φορείς Κ.ΑΛ.Ο. ή/και σε φυσικά πρόσωπα που ενδιαφέρονται για την ίδρυση φορέων Κ.ΑΛ.Ο. (β’ δέσμη ενεργειών)

To αποτέλεσμα της πρωτοβουλίας αυτής ήταν η επιλογή 12 μόνο φορέων από τους 89 και - από αυτό το γεγονός - η απουσία στήριξης του πεδίου κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα που υπάρχει και η μεγαλύτερη ανάγκη.

Λίγο αργότερα στις 5/11/2018 έγινε η προδημοσίευση της δράσης «Πρόσκληση υποβολής αιτήσεων χρηματοδότησης πράξεων για τη δράση [Επιχορήγηση Υφισταμένων Φορέων Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας (Κ.ΑΛ.Ο.)]». Η συγκεκριμένη δράση ομοίως όπως και προηγούμενη ενέπιπτε στην επενδυτική προτεραιότητα 9.5 «Προώθηση της κοινωνικής επιχειρηματικότητας και της επαγγελματικής ενσωμάτωσης σε κοινωνικές επιχειρήσεις και την κοινωνική και αλληλέγγυο οικονομία ώστε να διευκολυνθεί η πρόσβαση στην απασχόληση». Η δράση με συνολικό προϋπολογισμό 27.878.654 € θα χρηματοδοτούταν από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανάπτυξη Ανθρωπίνου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια βίου Μάθηση (ΕΠΑΝΑΔ) με 14.878.654,00 € και το υπόλοιπο ποσό από τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (ΠΕΠ) Αττικής και Νοτίου Αιγαίου.  Η χρηματοδότηση των φορέων θα κυμαινόταν - αναλόγως κύκλου εργασιών - από τα 25,000€ έως κατά μέγιστο τα 200,000€  ως ενίσχυση ήσσονος σημασίας (de minimis). Αυτή η δράση δεν πραγματοποιήθηκε αφού δεν έγινε η τελική δημοσίευση. Τόσο η απελθούσα όσο και η σημερινή κυβερνήσεις δεν έδωσαν έκτοτε την αναμενόμενη σημασία για την δημοσίευση της τελικής πρόσκλησης.   

Συμπέρασμα - Προτάσεις πολιτικής

Στην σημερινή οικονομική συγκυρία η οποία για την Ελλάδα είχε αφετηρία το 2008 και άνω των δέκα ετών διάρκεια έως και σήμερα, ειδικότερα δε στην πρόσφατη νέα κρίση λόγω της επιδημίας του κορονοϊού και την αναμενόμενη δυσμενή πορεία της οικονομίας και της απασχόλησης, το πεδίο της ΚΟ μπορεί να αποτελέσει μια από τις λύσεις. Συγκεκριμένα μπορεί να είναι ο ένας ζωτικός χώρος κοινωνικοοικονομικής ανακούφισης μέσω της εργασιακής ένταξης ποικίλων ομάδων συμπολιτών μας και κυρίως των μακροχρόνια ανέργων για τους οποίους η απασχόληση απομακρύνεται ακόμη περισσότερο. Τώρα η ανάγκη εφαρμογής των άρθρων του νόμου 4430/16 που αναφέρονται στα υποστηρικτικά μέτρα (άρθρο 5) και στις προγραμματικές συμβάσεις (άρθρο 6) είναι άμεση και ουσιαστική.

Λόγω των συνθηκών αυτών, οι αυτοδίκαιοι φορείς Κ.ΑΛ.Ο (Κοι.Σ.Π.Ε., Κοιν.Σ.Επ. και Συν.Εργ.) συνεχίζουν να αποτελούν επιχειρησιακούς θύλακες εργασίας με ευκαιρίες απασχόλησης για τα μέλη τους. Η ιδιαίτερη προστιθέμενη αξία που συγκεντρώνουν στην κοινωνία εστιάζεται στο γεγονός ότι συμβάλλουν αφενός στην ενεργή δημιουργία θέσεων εργασίας από τα ίδια τα μέλη τους, συνεπώς προσφέρουν στους εργαζόμενους τους την ικανοποίηση που πηγάζει από την εργασία, αφετέρου τους καθιστούν κύριους της «μοίρας» τους αφού οι ίδιοι αποφασίζουν με δημοκρατικό τρόπο για την πορεία της επιχείρησης στην οποία εργάζονται. Επιπλέον συντελούν στην χειραφέτηση και στον ενεργό κοινωνικό ρόλο του πολίτη-μέλους των φορέων για την αλλαγή της κοινωνίας που ο ίδιος επιθυμεί και την διόρθωση των δεινών που η κοινωνία υπομένει σε δυσμενείς όπως η παρούσα συγκυρίες. Έτσι προσφέρει στον πολίτη - μέλος ενός φορέα Κ.ΑΛ.Ο. μια ευρύτερη οπτική του οικονομικού κύκλου της απασχόλησης και την δυνατότητα ενεργητικής παρέμβασης του.

Ωστόσο λόγω απουσίας γνώσεων όπως προαναφέρθηκε οι πρωτοβουλίες των ιδρυμένων 1300 περίπου επιχειρήσεων έχουν παραμείνει - στην συντριπτική πλειοψηφία τους - στην θεωρία και στα άρθρα ενός νόμου (4430/16) που δεν έχει προς το παρόν μετουσιωθεί σε πράξη. Είναι απαραίτητο συνεπώς και άμεσα αναγκαίο η πολιτεία να φροντίσει στην εφαρμογή του νόμου και την κατάλληλη προετοιμασία των φορέων ώστε να αναλάβουν επιτυχώς επιχειρηματική δράση μέσω ουσιαστικών προγραμμάτων στήριξης τους τόσο τεχνικά όσο και οικονομικά.

Συνοπτικά αναφέρουμε τα άμεσα βήματα που πρέπει να γίνουν για να αξιοποιηθεί το ανθρώπινο κεφάλαιο των φορέων της ΚΟ και να μετουσιωθεί σε απασχόληση και επιχειρηματική προκοπή αλλά με κοινωνικό αντίκτυπο. Αυτά είναι:

1.      Άμεση επαναδημοσίευση της πρόσκλησης για τα κέντρα στήριξης η οποία κατέστη σχεδόν άγονη αφού από τα 89 κέντρα που προέβλεπε επιλέχτηκαν μόνο 12 από αυτά. Οι φορείς έχουν ανάγκη της συνεχή στήριξη για την βιώσιμη λειτουργία τους, γνώσεις για την βελτίωση των αποτελεσμάτων της δράσης τους με καλύτερο σχεδιασμό και επαγγελματική στόχευση. 

2.      Δημοσίευση της πρόσκλησης για την οικονομική στήριξη των φορέων Κ.ΑΛ.Ο (υπάρχει ήδη η προδημοσίευση του 2018) για να ξεκινήσει το πεδίο να λειτουργεί. Υπενθυμίζεται ότι στο τέλος του 2018 έγινε προδημοσίευση πρόσκλησης για την οικονομική στήριξη των  φορέων Κ.ΑΛ.Ο χωρίς ωστόσο να προχωρήσει πρόσκληση έως και την αλλαγή της απελθούσας κυβέρνησης. Η τωρινή κυβέρνηση ακόμη δεν έχει ανακοινώσει την δημοσίευση δεν έχει ασχοληθεί με το πεδίο, αλλά και δεν επικοινωνεί είτε επίσημα είτε ανεπίσημα με τους φορείς του πεδίου της ΚΟ.

3.      Να σχεδιαστούν ταχύρυθμα εκπαιδευτικά προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης σε επαγγέλματα αιχμής αποκλειστικά και μόνο για μέλη φορέων Κ.ΑΛ.Ο. μέσω ΟΑΕΔ αλλά και την δυνατότητα επιδοτούμενων 2ετών σπουδών στα ΕΠΑΛ

4.      Να αξιοποιηθεί το επίδομα ανεργίας ως επίδομα εργασίας για δραστηριότητα εντός των  φορέων από μέλη τους

5.      Ενημέρωση των  δημοσίων φορέων και των ΟΤΑ α΄ και β΄ βαθμού για την αναγκαιότητα αλλά και την χρησιμότητα των φορέων Κ.ΑΛ.Ο σε κάθε τοπική κοινωνία και καθιέρωση κοινωνικής ρήτρας για την συμμετοχή τους σε προγραμματικές συμβάσεις  Ενημέρωση και προετοιμασία της αποκεντρωμένης διοίκησης για το νομοθετικό πλαίσιο των αυτοδίκαιων φορέων Κ.ΑΛ.Ο., τις προδιαγραφές και τα οφέλη από την λειτουργία τους εντός των δήμων και διοικητικών περιφερειών

Πηγές:

Ετήσια Έκθεση 2017 & Σχέδιο Δράσης για την Ανάπτυξη του Οικοσυστήματος της

Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας 2017-2023, https://kalo.gov.gr/etisia-ekthesi-2017-schedio-drasis-gia-tin-anaptyxi-toy-oikosystimatos-tis-koinonikis-kai-allileggyas-oikonomias-2017-2023/

Μητροσύλη Μαρία, 2007, Δράση 4: τίτλος παραδοτέου «Μελέτη για την διαμόρφωση του Θεσμικού και νομικού πλαισίου στη Κοινωνική Οικονομία», Αθήνα: Ινστιτούτο Κοινωνικής Πολιτικής (Ε.Κ.Κ.Ε)

ΥΠΑΚΠ, Μητρώο Κ.ΑΛ.Ο., Υφιστάμενη κατάσταση της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας (2019), https://kalo.gov.gr/wp-content/uploads/2019/07/%CE%95%CE%99%CE%9A%CE%9F%CE%9D%CE%91-%CE%A0%CE%95%CE%94%CE%99%CE%9F%CE%A5-maios-2019-1-1.pdf

Borzaga C., Galera G., Nogales R., (2008), Social Enterprise: A New Model for Poverty Reduction and Employment Generation. An Examination of the Concept and Practice in Europe and the Commonwealth of Independent States, United Nations Develop-ment Programme - UNDP - Regional Bureau For Europe and the Commonwealth of Independent States

CIRIEC, (2012), The Social Economy in the European Union, Brussels: EESChttps://www.eesc.europa.eu/sites/default/files/resources/docs/a_ces11042-2012_00_00_tra_etu_el.pdf  

Cooney K., (2016) “Work Integration Social Enterprises in the United States: Operating at the Nexus of Public Policy, Markets, and Community, Nonprof Pol Forum 2016; 7(4): 435–460, De Gruyter, https://www.degruyter.com/downloadpdf/j/npf.2016.7.issue-4/npf-2016-0009/npf-2016-0009.pdf

Cooney K., Nyssens M., O’Shaughnessy M., Defourny J., (2016) “Public Policies and Work Integration Social Enterprises: The Challenge of Institutionalization in a Neoliberal Era” Nonprof Pol Forum 2016; 7(4): 415–433, De Gruyter,  https://www.degruyter.com/downloadpdf/j/npf.2016.7.issue-4/npf-2016-0009/npf-2016-0009.pdf

Defourny J., Nyssens M., (2008) Social enterprise in Europe: recent trends and developments, Social Enterprise Journal Vol. 4 No. 3, 2008pp. 202-228qEmerald Group Publishing Limited1750-8614, http://www.psychodyssey.net/wp-content/uploads/2011/05/Social-Enterprise-in-Europe-Recent-Trends-and-Developments.pdf

ENSIE, About WISEs, http://www.ensie.org/new-page